Dân tộc Mường là một trong những dân tộc ít người vẫn duy trì được nhiều  nét văn hóa truyền thống độc đáo. Một trong những nét văn hóa đó là nghệ thuật hát Đúm hay hát giao duyên. Hát Đúm là sinh hoạt văn hóa tinh thần đặc sắc của người Mường, có thể hiểu là một hình thức “tụ tập nhau lại để hát. Hát Đúm là lối hát truyền khẩu có nguồn gốc từ xa xưa. Hát Đúm có thể diễn ra trong đám cưới, mừng nhà mới, ngày lễ, ngày hội, đi thi hát.

Nghe âm thanh bài viết tại đây: 

Hát Đúm còn được gọi là hát hội, hát đối. Nội dung hát Đúm rất đa dạng và phong phú, gắn với những phong tục văn hóa lâu đời của đồng bào dân tộc Mường, chủ đề trong hát Đúm rất rộng,  từ chuyện chào hỏi, tình yêu đôi lứa, mùa màng, phong tục tập quán, chúc tụng nhau dịp Tết đến ca ngợi quê hương, đất nước…

 Nét đặc sắc của hát đúm thể hiện sự hiểu biết sâu rộng của hai bên tham gia. Người hát tự đặt lời bài hát hoặc vận dụng từ vốn kho tàng dân ca của dân tộc mình. Qua việc đối đáp giữa hai bên nam- nữ, thể hiện được khả năng ứng xử nhanh nhẹn, vốn hiểu biết về nhiều mặt, đây là “kênh” để trai gái ướm lời, thử lòng nhau, tìm hiểu nhau. Đó cũng chính là lý do khiến hát Đúm được trai gái người Mường rất yêu thích. Một số lời ca còn phản ánh nội dung nghi lễ, chứa đựng sắc thái riêng, độc đáo của dân tộc Mường. 

Hát Đúm là hình thức hát mang tính cộng đồng, lối hát đối, giao duyên, cộng cảm

Hát Đúm là hình thức hát nói mang tính cộng đồng, cộng cảm, lối hát giao duyên càng nghe càng say mê, bởi vậy hát Đúm như lời ướm gửi, hẹn ước của trai gái người Mường trao cho nhau bằng sự đối đáp tinh tế, đằm thắm. Theo Tiến Sỹ Nguyễn Thị Hằng, người có nhiều công trình nghiên cứu về văn hóa dân tộc Mường, ngày xưa, mỗi dịp hội làng người Mường thường tổ chức lễ hộ hát giao duyên giữa trai và gái. Trong lễ hội hai bên vùa hát, vừa ném quả còn (còn gọi là quả đúm) cho nhau, nên gọi luôn lối hát này là hát Đúm.            

Hát Đúm là hình thức hát giao duyên, hay còn gọi là hát hội, hát đối. Hát Đúm thường được các chàng trai, cô gái hát đối đáp qua lại, nên đó là những giai điệu của tình yêu, diễn ra trong lễ hội mùa xuân khi hoa đào và hoa mận khoe sắc               

Trong khung cảnh như vậy, nội dung hát Đúm thường rất phong phú, giàu chất thơ, các câu hát thường mượn cảnh vật thiên nhiên để ví von trao gửi tâm tình, nên làn điệu hát đúm thường nhẹ nhàng, bay bổng, trữ tình. Tại các lễ hội, câu hát mở đầu là hát chào, hát mừng khi gặp nhau, tiếp theo là các phần hát giao hẹn, hát hỏi, hát đố, hát mời, hát họa, hát huê tình, chinh phu, chinh phụ, hát cưới, hát lính, hát thư... và kết thúc là hát ra về.

Trong khi hát, hai bên sẽ cử ra một người đại diện để hát đúm, phía sau sẽ có người hỗ trợ về thông tin, câu chuyện. Khi hát có nhạc bát âm, hai bên trai gái đối đáp. Bên nào không đối đáp được là thua. Đây cũng là hình thức thử tài văn chương, kiến thức của nhau, ướm lời yêu đương, tìm hiểu bằng nghệ thuật, do đó người hát cũng phải thuộc tục ngữ, truyện tích. Hát Đúm không phát triển về giai điệu, mà phát triển về lời ca, nhưng người Mường đã sáng tác đã sáng tác hàng nghìn lời ca phản ánh trong đời sống để ứng đối với nhau.

Hát Đúm thường có 5 kiểu hát , hình thức hát lẻ hoặc hát hàng

Nghệ nhân Trương Thái Viên dân tộc Mường ở huyện Bá Thước tỉnh Thanh Hóa, cho biết: Về giai điệu thường có 4-5 giai điệu với khoảng 5 kiểu hát. Tuy nhiên trong khi hát có kiểu này kiều nọ thì đôi trai hát phải hát phối hợp với nhau.     

Xưa, hát  Đúm có hai hình thức diễn xướng, hát lẻ và hát hàng. Hát lẻ chỉ do một giới (nam hoặc nữ) hát đối, mỗi nhóm hát thường có vài ba người; diễn ra mọi lúc, mọi nơi, hát khi đi trên đường, ở nơi lao động lúc giải lao hay vừa làm vừa hát, thậm chí ngay ở sân đình, sân chùa, những ngày hội…

Còn hát hàng, thường chỉ diễn ra ở lễ hội đình, chùa, do hai giới nam và nữ tham gia; nữ giới thường là người làng, xã ngồi một bên hàng ghế, phía đối diện là hàng ghế dành cho nam giới. Vào hội hát, chàng trai muốn hát với ai thì tiến tới ngỏ lời, nếu cô gái đồng ý sẽ đưa tay cho chàng nắm và đôi nam nữ tay trong tay gửi trao những lời hát yêu thương, trữ tình. Khi hát các chàng trai, cô gái mặt nhìn mặt, tay cầm tay; hai bên đối đáp, bên nào không đối đáp được là thua.

Ngày hát giã đám có thể kéo dài đến tận khuya,  đêm càng khuya lời hát càng trữ tình, bâng khuâng, lưu luyến, như nhắn gửi lời yêu đương, thương nhớ, hứa hẹn, đợi chờ… và mong đợi mùa hội sau, lại được say đắm trong tiếng hát của nhau. Sau mỗi hội xuân, nhiều đôi trai gái đã nên duyên vợ chồng.