Với các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên, sử thi chứa đựng cả một bề dày văn hóa, một chiều dài lịch sử, cũng như những kinh nghiệm sống được tích lũy lâu đời. Mỗi sử thi đều mang hồn cốt văn hóa, như thanh âm hùng vĩ của cuộc sống cộng đồng dân tộc nơi đại ngàn, vọng về từ hàng nghìn năm lịch sử. Tiếng vọng ấy, sau một số năm trầm lắng, nay lại cảm nhận rõ ở nhiều buôn làng khi các hoạt động diễn xướng được khôi phục.

Qua lời kể của nghệ nhân, một không gian lịch sử như được tái hiện với những nhân vật anh hùng đậm màu sắc thần thoại, những phân cảnh sinh hoạt trong đời sống buôn làng, những mùa “ăn năm, uống tháng” trong truyền thống văn hóa Êđê.

Hơn 40 “mùa rẫy”, Y Wôn Knul đã có gần một nửa thời gian đắm mình trong không gian của văn hóa sử thi. Anh kể: "Hồi còn nhỏ, sống trong nhà sàn dài, đi đâu mình cũng nghe cồng chiêng, nghe kể khan. Đến khi mình lớn, bắt đầu hiểu được từng từ, từng câu và khan thực sự là rất sâu sắc. Mình không hiểu sao ông bà có thể sáng tác ra một câu chuyện dài như vậy. Câu chuyện rất là chi tiết, nhưng lại có một cách kể chuyện xuôi vần. Và càng lớn, càng hiểu, càng thích".

Nghệ nhân trẻ Y Wôn Knul có nhiều cơ hội được giới thiệu về sử thi Mdrong Dam trước công chúng - Ảnh: VOV

Được “sống” trong không gian văn hóa của sử thi chính là cách giúp cho nghệ nhân Y Wôn Knul, cũng như nhiều nghệ nhân khác ở các buôn làng Tây Nguyên được tiếp cận và kế thừa loại hình văn học dân gian này. Điều này tạo nên sự khác biệt giữa sử thi Tây Nguyên với nhiều sử thi khác trên thế giới. Bởi, không chỉ tồn tại trên sách vở, sử thi Tây Nguyên còn được lưu truyền trong đời sống cộng đồng theo phương thức truyền miệng, lưu giữ trong trí nhớ của người dân và được trình diễn trong các buổi sinh hoạt của cộng đồng.

Ở mỗi dân tộc, sử thi lại có cách gọi khác nhau, người Êđê gọi là Khan, người Jrai gọi là Hri, người Mnông gọi là Ot Ndrông hay người Bana gọi là Hamon. Tuy nhiên, đặc điểm chung là trong nội dung mỗi sử thi đều chứa đựng những biến cố của dân tộc, xoay quanh những chiến công của các anh hùng có công bảo vệ buôn làng, chống lại những thế lực đen tối, xấu xa. Những nhân vật trong sử thi không mang tính cá nhân, mà đại diện cho ước vọng của cả cộng đồng, cho những cuộc đấu tranh vì lý tưởng nhân văn cao cả.

PGS.TS Buôn Krông Tuyết Nhung, trường Đại học Tây Nguyên, cho biết: "Mỗi một tác phẩm sử thi kể một câu chuyện liên quan đến nhiều chủ đề. Có những tác phẩm kể câu chuyện liên quan đến chủ đề về chiến tranh, hợp nhất bộ lạc, bộ tộc. Có những tác phẩm lại thể hiện đề tài hôn nhân, gia đình, có những tác phẩm thể hiện về lao động sản xuất, hay có những tác phẩm thể hiện về đời sống tín ngưỡng. Và đặc biệt, đằng sau đó là bức tranh vô cùng độc đáo như chúng ta chứng kiến trong thực tiễn, liên quan đến đời sống xã hội của các dân tộc tại Tây Nguyên".

Sử thi được diễn xướng trong những đêm nhà có lễ lạt, ma chay, hiếu hỉ - Ảnh: VOV

Trong thực tế, sử thi được diễn xướng trong những đêm nhà có lễ lạt, ma chay, hiếu hỉ, mọi người ngồi quây quần quanh bếp lửa. Người hát kể sử thi chậm rãi trò chuyện, dẫn dắt bài kể và ngân nga, diễn xướng. Có những bài sử thi chỉ kể hết trong một đêm, cũng có những bài kéo dài từ đêm này qua đêm khác, có khi kéo dài cả tuần. Đây cũng là cách để truyền dạy cho lớp trẻ.

Nghệ nhân ưu tú Y Wang H Wing, ở buôn Triă, xã Ea Tul, huyện Cư Mgar, chia sẻ: "Tôi rất phấn khởi khi có chủ trương của Nhà nước về các hoạt động truyền dạy, mở nhiều lớp truyền dạy kể sử thi, đánh chiêng, lời nói vần. Cũng mong muốn rằng các thế hệ trẻ từ nay về sau sẽ tích cực gìn giữ các bài sử thi, lời nói vần một cách đầy đủ, để cho thêm nhiều người biết đến loại hình sử thi độc đáo của dân tộc mình".

Chứa đựng cả một “kho tàng văn hóa” nên sử thi Tây Nguyên có dung lượng và số lượng rất đồ sộ. Theo báo cáo của Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Dự án Điều tra, sưu tầm, bảo quản, biên dịch và xuất bản sử thi Tây Nguyên thực hiện trong giai đoạn 2001-2008 đã sưu tầm được hơn 800 tác phẩm với gần 5.700 băng ghi âm, mỗi băng dài 90 phút. Cùng với đó, vẫn còn nhiều sử thi chưa được sưu tầm, ghi chép hết.