Đền An Xá (đền Đậu An) được biết đến là một công trình kiến trúc tiêu biểu, đặc sắc, hiếm hoi, duy nhất và lớn nhất của văn hóa Đạo giáo còn sót lại ở tỉnh Hưng Yên nói riêng và trên cả nước nói chung. Ngôi đền có giá trị lịch sử, văn hóa to lớn, minh chứng cho dấu ấn hiện hữu của "nền văn hóa Đạo giáo sơ khai" trên vùng đất này. Đền đã được xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt.

Đền An Xá tọa lạc tại thôn An Xá, xã An Viên, huyện Tiên Lữ, tỉnh Hưng Yên. Ảnh: laodong.vn

Ông Trần Thoại, thành viên Ban quản lý di tích đền An Xá, cho biết: "Ngày xưa đền chỉ là quán thờ bằng tranh, nứa, lá, cho nên còn gọi là Thụy Ứng Quán, tức là quán thờ, cầu điều lành. Nhân dân thập phương đến để cầu phúc, cầu tài, cầu lộc. Trải qua các thời Đinh, Lý, Trần, Lê, đền đã được trùng tu dần cho đến ngày nay. Quần thể di tích có đền Chính, đền Hạ, đền Quan giám, miếu Cô...Nhưng độc đáo nhất vẫn là đền Chính hay còn gọi là đền Thượng."

Đền An Xá là công trình kiến trúc cổ, có không gian cảnh quan đẹp, qui mô kiến trúc khá lớn. Điều làm nên sự độc đáo và đặc biệt lớn nhất tại đền An Xá so với các công trình kiến trúc khác là hai tòa Ống muống và Hậu cung đền đều được làm hoàn toàn bằng đá xanh nguyên khối, tạo nên nét đặc sắc hiếm có, ít di tích cổ nào ở miền Bắc còn lưu giữ được. Tất cả những họa tiết, hoa văn trang trí trên các cấu kiện kiến trúc tại đây đều được các nghệ nhân điêu khắc đá đương thời tạo tác công phu, cầu kỳ, tỷ mỷ, chau chuốt đến từng chi tiết, tạo nên sự thâm nghiêm linh khí nơi thờ tự.

Chất liệu tạo nên ngôi đền được tạc từ những khối đá nguyên khối.  Ảnh:laodong.vn

Ông Trần Thoại, thành viên Ban quản lý di tích đền An Xá, giới thiệu: "Cung ngoài chủ yếu là gỗ lim nhưng cung trong chủ yếu là đá. Cột, kèo đều bằng đá. Phía trên trạm trổ lân, nghê, cột cao rồng lượn chầu bè vân phong. Cung cấm thì có 2 cửa 2 bên. Khác với các đền khác, được mở cửa vào, nhưng ở đây thì không. Ở trong cung cấm có 1 Nhang áng. Chất liệu xây bằng đất nung, nền xung quanh là hoa sen, biểu tượng thờ Phật."

Giá trị nghệ thuật của đền An Xá còn thể hiện ở những di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia tiêu biểu, quý hiếm, có một không hai, hiện còn lưu giữ tại di tích. Trong đó, tiêu biểu là 02 bảo vật quốc gia: Bệ thờ đất nung (khoảng thế kỷ XVI); Tháp đất nung đền An Xá (thế kỷ XVI - XVII). Ngoài ra, đền còn lưu giữ một số hiện vật có giá trị, như: 2 bệ tượng đất nung mang phong cách mỹ thuật thế kỷ XVI-XVII; Khánh đá thời Hậu Lê, niên hiệu năm Vĩnh Trị (1676); Chuông đồng niên hiệu Cảnh Hưng thứ 34 (1773), tượng thờ mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XVIII,... Đây là những di sản văn hóa vô giá, là nguồn sử liệu quý cho các nhà nghiên cứu khi tìm hiểu về di tích, địa danh và tục thờ các vị thần tiên.

Nhà nghiên cứu văn hóa, Giáo sư Trần Lâm Biền, cho biết: ở đây Tháp này khác Tháp Phật. Tháp Phật thường theo số lẻ, nhưng Tháp ở đền có 10 tầng. Trên Tháp này, người ta thấy ước vọng của con người được đặt vào trong những bản chạm rất rõ ràng. Uớc vọng ấy được hội tụ bởi nhiều dòng chảy văn hóa: 1 là tín ngưỡng dân gian, 2 là ước vọng gắn với tư duy nông nghiệp.

"Ở đền này, cái Tháp còn giữ lại cho chúng ta rất nhiều hoa văn, hình trang trí mà ở đấy không chỉ để làm đẹp cho Tháp mà còn nói lên tâm hồn của người Việt, ước vọng của con người muốn gửi qua Tháp đó lên đấng tối Thượng: hãy vì con người mà ban phát ân huệ." Ông Lâm Biền nói.

Với giá trị đặc biệt trên, di tích kiến trúc nghệ thuật đền An Xá được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt năm 2020; Tháp đất nung đền An Xá được công nhận Bảo vật Quốc gia  năm 2021;  bệ đất nung đền An Xá được công nhận là Bảo vật Quốc gia năm 2022.

Để phát huy giá trị của đền An Xá, lãnh đạo tỉnh Hưng Yên yêu cầu các ngành chức năng và huyện Tiên Lữ tăng cường công tác quản lý di sản, di tích lịch sử văn hóa; đồng thời thực hiện có hiệu quả, đúng tiến độ các mục tiêu, nhiệm vụ về chương trình bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa, di tích lịch sử văn hóa gắn với phát triển du lịch giai đoạn 2020 - 2025, tầm nhìn đến năm 2030.

Ông Trần Quốc Văn, Chủ tịch UBND tỉnh Hưng Yên, cho biết: "Các ngành chức năng thời gian tới cần thực hiện có hiệu quả, đúng tiến độ các mục tiêu, nhiệm vụ trong chương trình bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa, du tích lịch sử văn hóa gắn với phát triển du lịch giai đoạn 2020 - 2025, tầm nhìn đến năm 2030, trọng tâm là xây dựng tổng thể hệ thống di tích trên địa bàn huyện, trước hết là đối với di tích quốc gia đặc biệt, đền An Xá. Từng bước xây dựng đền An Xá là điểm du lịch cấp tỉnh."

Đền An Xá cùng nhiều di vật cổ đã trở thành chứng tích vô giá của lịch sử Hưng Yên. Các dấu tích của đền chứa đựng những ý nghĩa nhân sinh và tín ngưỡng đặc sắc, thể hiện sự giao lưu trong dòng chảy văn hóa và được trao truyền cho các thế hệ sau.