Suốt chặng đường hơn 70 năm hoạt động cách mạng cũng như khi trở về đời thường, Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên - người con ưu tú của quê hương Quảng Bình, vị danh tướng tài ba của chiến trường Trường Sơn - đường Hồ Chí Minh “huyền thoại” luôn nặng lòng với quê hương, nguồn cội. Thẳm sâu trong tâm khảm của một người con xa quê, ông luôn đau đáu, dành trọn tình yêu, niềm thương nỗi nhớ về quê mẹ thiêng liêng, tuy nghèo khó nhưng đầy ắp nghĩa tình.

Trong Hồi ký “Với cả cuộc đời” (Nhà xuất bản Quân đội nhân dân, năm 2007), Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên tâm sự: “Quê hương và tuổi thơ tôi có nhiều điều gợi thương, gợi nhớ, nhưng sâu đậm nhất vẫn là sông Gianh.

Ảnh tư liệu TTXVN

Quê hương xã Quảng Trung, huyện Quảng Trạch (nay thuộc thị xã Ba Đồn, tỉnh Quảng Bình) bên dòng sông Gianh hiền hòa và kiêu hãnh, Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên đã có bao kỷ niệm khó phai mờ của tuổi ấu thơ. Một phần ký ức đẹp với con sông tuổi thơ trong ông là những ngày hè oi ả, nắng rát bỏng da, được mẹ cho ra sông tắm mát, cùng chúng bạn đùa nghịch trên bãi sông, mải chơi quên giờ về nhà. Với ông, sông rất đỗi hiền hòa, trong mát và thơ mộng; sông như một phần của quê hương, một phần máu thịt gắn bó trung trinh.  

 Tuổi thơ trong ông còn là ký ức về cảnh huyên náo, nhộn nhịp của ngày phiên chợ Sải. Chợ Sải cứ mười ngày họp hai phiên, là nơi giao thương, buôn bán vật phẩm của cả vùng quê ông. Có những phiên chợ đang diễn ra bình thường, bất ngờ bị lũ tay sai bán nước, bọn thực dân, phong kiến lao vào bắt bớ, đánh đập, đàn áp người dân vô tội. Chứng kiến cảnh người dân bị kẻ thù áp bức, giày xéo, Đồng Sỹ Nguyên căm phẫn tội ác của quân thù, ông hăng hái tham gia hoạt động cách mạng từ khi còn nhỏ và gắn trọn cuộc đời mình cho sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc. 

Những thứ thân thương nơi quê nhà từng gắn với tuổi thơ, chắc hẳn khiến ai đi xa cũng thấy nhớ và khi gặp lại càng bịn rịn khôn nguôi. Với Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên, suốt hơn 70 năm hoạt động cách mạng và khi nghỉ hưu, ông vẫn dành những “khoảng lặng” riêng để ấp ôm, nhắc nhớ về con sông quê hương và những phận người lam lũ, mộc mạc nơi quê nhà.

Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên và các con cháu. Ảnh: Gia đình cung cấp.

Ông Võ Xuân Khước (75 tuổi), thôn Trung Thôn, xã Quảng Trung (thị xã Ba Đồn, tỉnh Quảng Bình) - cháu của Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên cho hay: “Mỗi lần về thăm quê hương, cậu tôi lại ra đứng bên bờ sông Gianh, đưa mắt ngắm nhìn cảnh vật, sông nước rồi hít hà gió mát sông quê. Ông cũng dành thời gian để thăm hỏi sức khỏe và đời sống của bà con chòm xóm, thăm hỏi chợ Sải. Ông quan tâm hỏi han tình hình lao động sản xuất, phát triển kinh tế của bà con nhân dân, việc học hành của con em địa phương.

 Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên sinh trưởng trong một gia đình nông dân bậc trung ở xã. Thân phụ ông mất sớm khi ông mới lên mười tuổi, gánh nặng cuộc đời từ đó đè nặng đôi vai gầy của người mẹ. Thương con, bà sớm hôm tần tảo, chịu thương chịu khó nuôi dạy 7 anh em ông khôn lớn, trưởng thành.  

Hồi ức về người mẹ đáng kính, Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên đã có những dòng tầm tư đầy xúc cảm: “Trong suy nghĩ, tâm tưởng, tình cảm máu mủ thật đỗi thiêng liêng, tôi luôn thấy ở người mẹ kính yêu của mình kết tinh gần như hết thảy những đức tính, phẩm chất tuyệt vời của người phụ nữ Việt Nam: Đoan trang, hồn hậu, tinh tế, thánh thiện... Mẹ luôn là niềm tin, là điểm tựa như bàn thạch của mỗi chúng tôi..., là nguồn sức mạnh lớn lao giúp tôi vượt qua bao khó khăn thử thách, cam go suốt cuộc đời hoạt động cách mạng” (Trích Hồi ký “Với cả cuộc đời”).

Ông không quên tình thương yêu, chăm sóc và những thiệt thòi, hy sinh của hai người chị gái là Nguyễn Thị Hoằng, Nguyễn Thị Huyền sớm hôm cùng phụ mẹ nuôi nấng các em trưởng thành. Nhắc nhớ hai người chị của mình, Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên dành những tình cảm trân trọng, đầy yêu thương: “Suốt cuộc đời mình, tôi không bao giờ quên tình thương yêu và sự hy sinh hết thảy của hai chị gái - tất cả vì các em. Những lời dặn dò, dạy dỗ, bảo ban của cha mẹ, anh chị, người thân luôn văng vẳng bên tai” (Trích Hồi ký “Với cả cuộc đời”).

Noi gương Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên, các con cháu trong gia đình đều học hành thành đạt, sống có trách nhiệm với bản thân, gia đình và quê hương; quan tâm nuôi dạy con cháu; sống trọn nghĩa vẹn tình với quê hương, xóm làng.

Dù bộn bề với bao công việc của Đảng, Nhà nước, song Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên luôn nặng lòng với quê hương xã Quảng Trung (Quảng Bình). Nhớ lại những năm tháng sống dưới ách áp bức bộc lột, đàn áp của bọn thực dân, phong kiến, Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên sớm có chí căm thù giặc sâu sắc. Ông đã hăng hái tham gia hoạt động cách mạng, đi đầu trong các hoạt động như: vận động bầu dân biểu, quyên góp ủng hộ Trung Hoa kháng Nhật, hô hào học sinh ủng hộ đám tang nhà yêu nước; tích cực tham gia phong trào đòi dân sinh, dân chủ, xóa bỏ sưu cao thuế nặng...

Năm 1945, từ Thái Lan, Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên cùng các đồng chí của mình trở về nước sau thời gian xa xứ. Khi vừa đặt chân lên đất mẹ Quảng Bình, thấy đồng bào đang quằn quại trong đói rét lầm than bởi sự giày xéo của thực dân Pháp và quân phiệt Nhật, ông liên lạc ngay với các đồng chí, đồng đội của mình mở rộng cơ sở cách mạng, đợi thời cơ phát động nhân dân vùng lên đánh Pháp, đuổi Nhật. Với tâm nguyện sớm đưa người dân thoát khỏi cảnh đô hộ, áp bức, giành lại độc lập, tự do cho Tổ quốc, Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên nguyện gắn bó đời mình với sự nghiệp cách mạng của dân tộc. 

Cho đến hôm nay, người ta không thể quên những làng kháng chiến Cảnh Dương, Cự Nẫm thuộc tỉnh Quảng Bình do ông sáng lập từng làm cho bọn xâm lược Pháp xiêu hồn bạt vía; những “trận đồ bát quái xuyên rừng rậm” với những chiến dịch vận tải tổng hợp các binh chủng hiệp đồng tác chiến quy mô từng đánh bại đế quốc Mỹ trên tuyến chi viện chiến lược Trường Sơn huyền thoại...

Với Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên, gia đình và quê hương nguồn cội là niềm tự hào và những gì yêu thương da diết nhất đã tiếp sức mạnh giúp ông vượt qua bao khó khăn thử thách trong suốt cuộc đời hoạt động cách mạng của mình. Tấm gương sáng về nhân cách và tài năng của Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên cùng những tình cảm thiêng liêng mà Trung tướng dành cho quê hương mãi hiện hữu trong mỗi người con đất Việt và trường tồn với thời gian.