ນັບແຕ່ດົນນານມາແລ້ວ, ຢູ່ແຄ໋ງເຊີນ, ແຂວງແຄ໋ງຮ່ວາ, ເຊິ່ງແມ່ນບ່ອນຢູ່ອາໄສຂອງຊາວເຜົ່າຣາລາຍ ໄດ້ປະກົດມີເຄື່ອງດົນຕີທີ່ເປັນເອກະລັກສະເພາະປະເພດຫນຶ່ງ, ນັ້ນແມ່ນເຄື່ອງດົນຕີດ້ວຍຫີນ. ໃນເບື້ອງຕົ້ນ, ຊາວເຜົ່າຣາລາຍ ຕີໃສ່ແຜ່ນພີນໃຫ້ອອກເປັນສຽງເພື່ອໄລ່ນົກ, ສັດ, ຮັກສາລະດູການເກັບກ່ຽວ, ຕໍ່ມາເຂົາເຈົ້າໄດ້ປະດິດເປັນເຄື່ອງດົນຕີເພື່ອຮັບໃຊ້ການເຄື່ອນໄຫວຕ່າງໆໃນງານບຸນວັດທະນະທຳປະຊາຄົມ. ຕາມບັນດານັກຄົ້ນຄ້ວາແລ້ວ, ເຄື່ອງດົນຕີດ້ວຍຫີນ ແຄ໋ງເຊີນ ທີ່ໄດ້ຮັບການຄົ້ນພົບຢູ່ທີ່ນີ້ ແມ່ນມີອາຍຸແຕ່ 3000 - 5000 ປີ, ເປັນສະໄໝດຽວກັບເຄື່ອງດົນຕີດ້ວຍຫີນທຳອິດ ໂດຍຊາວຝລັ່ງ ຄົ້ນພົບເມື່ອປີ 1949 ຢູ່ ໄຕງວຽນ. ທ່ານ ເມົ໋າກວົກຕ໋ຽນ, ນັກຄົ້ນຄ້ວາວັດທະນະທຳພື້ນເມືອງ, ຊາວເຜົ່າຣາລາຍ, ຢູ່ເມືອງແຄ໋ງເຊີນ, ແຂວງແຄ໋ງຮ່ວາ, ໃຫ້ຮູ້ວ່າ:
“ເມື່ອເວົ້າເຖິງເຄື່ອງດົນຕີດ້ວຍຫີນ ແຄ໋ງເຊີນ ແມ່ນເວົ້າເຖິງວັດທະນະທຳຂອງຊາວເຜົ່າຣາລາຍ. ປີ 1979, ຢູ່ກົກກ້າວ, ເມືອງແຄ໋ງເຊີນ, ແຂວງແຄ໋ງຮ່ວາ, ບັນດານັກຄົ້ນຄ້ວາໄດ້ຊອກເຫັນ ເຄື່ອງດົນຕີດ້ວຍຫີນຊຸດທຳອິດ, ລວມມີຫີນ 12 ແຜ່ນ, ໂດຍທ່ານ ໂບໂບແຣນ, ຊາວເຜົ່າຮາລາຍ ຄົ້ນພົບ ແລະ ຮັກສາໄວ້. ບັນດານັກຄົ້ນຄ້ວາໄດ້ຢືນຢັນວ່ານີ້ແມ່ນເຄື່ອງດົນຕີດ້ວຍຫີນທີ່ມີມາກ່ອນນີ້ແຕ່ 3000 – 5000 ປີ“.
ເຖິງວ່າແມ່ນຫີນທຳມະດາ, ສາມັນກໍ່ຕາມ, ແຕ່ຊາວເຜົ່າຣາລາຍ ໄດ້ປະດິດສ້າງເປັນເຄື່ອງດົນຕີທີ່ອອກເປັນສຽງດັງກ້ອງກັງວານໄປທົ່ວເຂດພູຜາປ່າໄມ້ທີ່ໃຫຍ່ໂຕມະໂຫຖານ.
ຄ້ອງມາ້ລາຂອງຊາວເຜົ່າຣາລາຍ
ຊາວເຜົ່າຣາລາຍ ຍັງມີເຄື່ອງດົນຕີໜຶ່ງອີກທີ່ຂາດບໍ່ໄດ້ໃນຊີວິດຂອງປະຊາຄົມ, ນັ້ນແມ່ນຄ້ອງມ້າລາ (ຄ້ອງທອງ). ຄ້ອງມ້າລາຊຸດໜຶ່ງລວມມີ 5, 7 ຫຼື 9 ໜ່ວຍ, ອີງຕາມທັດສະນະຂອງແຕ່ລະເຂດ. ຊາວເຜົ່າຣາລາຍ ຮັກແພງຄ້ອງມ້າລາທີ່ສຸດ, ດັ່ງນັ້ນໃນຊຸດຄ້ອງມ້າລາ, ໜ່ວຍທີ່ມີສຽງຕຳ່ສຸດຖືກເອີ້ນວ່າໜ່ວຍແມ່, ຖັດມາແມ່ນໜ່ວຍພໍ່, ຕໍ່ຈາກນັ້ນແມ່ນໜ່ວຍລູກ, ແຕ່ລູກກົກເຖິງລູກຫຼ້າ, ສຽງຄ້ອງມ້າລາສູງຕຳ່ຄືສຽງຫາຍໃຈ, ຈັງຫວະຫົວໃຈທັບຂອງມະນຸດ, ສຽງໂສກເສົ້າ, ອ່ອນຊ້ອນ ແລະ ສຽງຟົດຟື້ນໃນງານບຸນ. ຊາວເຜົ່າຣາລາຍ ເຄີຍນຳໃຊ້ຄ້ອງມ້າລາ ໃນງານບຸນທີ່ເປັນມູນເຊື້ອເຊັ່ນ: ງານບຸນອຳລາຄົນຕາຍ, ງານດອງ, ງານບຸນເຂົ້າຈີ່… ນອກນັ້ນເຂົາເຈົ້າຍັງນຳໃຊ້ໃນຊີວິດປະຈຳວັນອີກ. ຊາວເຜົ່າຣາລາຍ ເຄີຍເວົ້າວ່າ: “ເມື່ອມີເຫຼົ້າແມ່ນມີຄ້ອງມ້າລາ“.
ນອກຈາກເຄື່ອງດົນຕີດ້ວຍຫີນ, ຄ້ອງມ້າລາ ແລ້ວ, ຊາວເຜົ່າຣາລາຍ ຍັງມີພິນຈາປີ ເຮັດດ້ວຍໄມ້ໄຜ່, ຍາວປະມານ 30 cm ແລະ ເສັ້ນຜ່າກາງແມ່ນເກືອບ 10 cm. ພິນຈາປີມີ 5-8 ສາຍທີ່ເຮັດດ້ວຍເປືອກລຳໄມ້ໄຜ່. ເມື່ອຫຼິ້ນພິນຈາປີ. ນັກສິລະປະການຈະເອົາລຳໄມ້ໄຜ່ຫົວໜຶ່ງຕິດໃສ່ທ້ອງ, ສອງມືຍົກພິນຂຶ້ນ ແລະ ໃຊ້ນີ້ວມືດີດສາຍພິນໃຫ້ອອກເປັນສຽງ.
ພິນຈາປີຂອງຊາວເຜົ່າຣາລາຍ
ສຽງພິນຈາປີຄ້າຍຄືກັນກັບສຽງຄ້ອງມ້າລາ, ດັ່ງນັ້ນຊາວເຜົ່າຣາລາຍ ຈຶ່ງນິຍົມເຄື່ອງດົນຕີປະເພດນີ້ຫຼາຍ. ພິນຈາປີນີ້ກໍ່ໄດ້ສ້າງຄວາມຮູ້ສຶກສະອອນໃຈເພື່ອໃຫ້ນັກປະພັນດົນຕີ ເຈິ່ນຕ໋ຽນ ຂອງຫວຽດນາມ ແຕ່ງບົດເພງ “ຄວາມໄຝ່ຝັນຈາປີ“ ໃນນັ້ນມີຕອນທີ່ວ່າ: “ຢູ່ທີ່ນັ້ນ, ເຂົາເຈົ້າພວມດຳລົງຊີວິດໃນຄວາມສັນຕິສຸກ/ຜູ້ທຸກຍາກກໍ່ມີພິນຈາປີ/ເມື່ອດີດເປັນສຽງ, ພິນຈາປີສະແດງໃຫ້ເຫັນວີນຍານຂອງຊາວເຜົ່າຣາລາຍ“….
ໃນການເຄື່ອນໄຫວດົນຕີ, ຊາວເຜົ່າຣາລາຍ ຍັງໃຊ້ເຄື່ອງດົນຕີທີ່ເປັນເອກະລັກສະເພາະຫຼາຍປະເພດອີກເຊັ່ນ: ປີ່ຕາກຸງ (ປີ່ຫາເພື່ອນ), ປີ່ດິ່ງຕຸດ (ປີ່ສະແດງຄວາມຮັກຂອງບ່າວຣາລາຍ), ປີ່ຕາແລ ປີລອຍ (ປີ່ສິດອຳນາດຂອງຊາວເຜົ່າຣາລາຍ). ດຣ. ຟານກວົກແອງ, ນັກຄົ້ນຄ້ວາກ່ຽວກັບຊົນເຜົ່າຮາລາຍ, ຖືວ່າ:
“ເຄື່ອງດົນຕີຂອງຊາວເຜົ່າຣາລາຍຄື: ປີ່ຊາຣາແຄນ, ເຄື່ອງດົນຕີດ້ວຍຫີນ, ພິນຈາປີ, ພິເສດແມ່ນຊຸດຄ້ອງມ້າລາຂອງຊາວເຜົ່າຣາລາຍແມ່ນເປັນເອກະລັກສະເພາະ ແລະ ອຸດົມສົມບຸນທີ່ສຸດ. ນີ້ແມ່ນບັນດາຜະລິດຕະພັນທີ່ສ້າງຄວາມດູດດື່ມເພື່ອພັດທະນາການທ່ອງທ່ຽວ, ພິເສດແມ່ນດຶງດູດນັກທ່ອງທ່ຽວສາກົນ“.
ໂດຍຜ່ານການເວລາຫຼາຍປີ, ດົນຕີແມ່ນອາຫານດ້ານຈິດໃຈທີ່ຂາດບໍ່ໄດ້ໃນຊີວິດດ້ານວັດທະນະທຳຂອງຊົນເຜົ່າຣາລາຍ, ນີ້ກໍ່ແມ່ນມໍລະດົກວັດທະນະທຳມີຮູບຮ່າງອັນລຳ້ຄ່າເຊິ່ງຊາວເຜົ່າຣາລາຍ ຮັກສາໄວ້, ເພື່ອໃຫ້ສຽງເວົ້າ, ວີນຍານຂອງຊາວເຜົ່າຣາລາຍ ຍືນຍົງຄົງຕົວກັບການເວລາຕະຫຼອດໄປ.