(VOV5) - Người diễn xướng lời nói vần là người am hiểu về văn hóa, phong tục, hoạt ngôn và giỏi sử dụng ngôn từ.
Lời nói vần (tiếng Ê Đê là klei duê) của người dân tộc Ê Đê ở Tây Nguyên là sự kết tinh trí tuệ dân gian và được truyền lại từ đời này qua đời khác. Lời nói vần có trong những lời kể sử thi (khan) của các nghệ nhân bên bếp lửa hồng, trong những nghi lễ cúng vòng đời, cúng bến nước hay lễ lúa mới.
Những lời nói vần là những khúc hát trữ tình dặn dò con cháu biết yêu quê hương, buôn làng, đoàn kết, giúp nhau trong cuộc sống hay là những lời ẩn dụ trong khúc giao duyên ngọt ngào tình đôi lứa.
Nghe âm thanh bài viết tại đây:
“Klei” tiếng Ê Đê có nghĩa là lời nói còn “Duê” có nghĩa là nối kết. Klei duê là lời nói có sự nối kết với nhau bằng các âm tiết cùng vần hoặc bằng từ có các âm tiết tương đồng. Lời nói vần xuất hiện khá phổ biến trong đời sống và sinh hoạt văn hóa của người Êđê. Thể hiện trong tất cả thể loại văn học dân gian, như: Truyện cổ tích, lời khấn thần, luật tục, câu đố, kể “khan”, hát điệu “kứt” và điệu “eirei”.
Bà Linh Nga Niê Kdăm, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Tây Nguyên, cho biết: "Ngày xưa, người ta dùng luật tục để xem xét các tội lỗi tương ứng với các điều trong luật tục. Mà luật tục 2000 câu đều hoàn toàn bằng văn vần. Trong dân ca thì cả điệu Kưt và Eirei đều có vần. Nếu như không nói vần thì không ra bài dân ca. Mà cái vần của người Êđê hay lắm, nó rất là linh hoạt.
 2 Nghệ nhân Aê Jek và Aduôn Jek thổi đinh năm, hát eirei |
Từ xa xưa, klei duê phổ biến trong cộng đồng Ê Đê. Đó là những giá trị được tạo ra bởi tri thức dân gian, góp phần tạo nên nét độc đáo trong ngôn ngữ của người Êđê. Khi dặn dò con cháu, khi cúng trong các dịp lễ, hay khi khóc thương nhớ người đã khuất đều có klei duê. Klei duê được sử dụng rất linh hoạt trong những hoàn cảnh khác nhau trong cuộc sống.
Lời nói vần không bắt buộc không gian diễn xướng, có thể sử dụng trong lúc nghỉ ngơi sau giờ làm nương rẫy, khi đi lấy nước, khi anh em, bạn bè gặp gỡ tâm tình bên ché rượu cần hay khi người già răn dạy con cháu. Khi diễn xướng có thể được phụ họa thêm nhạc cụ cho sinh động. Người diễn xướng tùy vào tâm trạng, câu chuyện, hoàn cảnh mà biến tấu, sáng tạo thành những vần, điệu với âm hưởng nhịp nhàng, ngân nga để người nghe dễ hiểu, dễ nhớ. Bởi thế mà dù không biết viết, biết đọc, người ta vẫn có thể thực hành klei duê được.
 Nghệ nhân Ama Nghin đang hát kể sử thi Dam Săn |
Như trường hợp chị H Nai Niê, xã Ea Tul, huyện Cư Mgar, tỉnh Đắk Lắk: "Tôi nghe từng đoạn và nhẩm hát theo. Đi đâu tôi cũng nhẩm hát từng đoạn ngắn để thuộc và biết cách hát. Tôi chỉ thuộc bằng cách ghi nhớ vào đầu vậy thôi chứ không biết chữ nên không ghi chép ra được. Lời nói vần, nhất là lời nói vần cổ thì tôi sẽ truyền dạy lại cho các con cháu và anh em họ hàng những ai thích học, muốn học và hát để con cháu mình nghe và biết."
Người diễn xướng lời nói vần là người am hiểu về văn hóa, phong tục, hoạt ngôn và giỏi sử dụng ngôn từ, chuyển tải cô đọng và ngắn gọn những kinh nghiệm đã được đúc kết qua nhiều thế hệ. Đó có thể là kinh nghiệm về thiên nhiên, như việc xem thời tiết để biết thời vụ gieo trồng, gặt hái, đoán ngày tốt, ngày xấu. Cũng có thể là kinh nghiệm giao tiếp xã hội, ứng xử trong cuộc sống, phong tục, tập quán.
Nghệ nhân Y Đhin Niê, xã Ea Tul, huyện Cư Mgar, tỉnh Đắk Lắk cho biết: "Tôi được nghe về những bài dân ca theo lối nói vần của ông bà, những câu chuyện cổ tích thì tôi có những sự thích thú đặc biệt. Bản thân tôi thì chỉ được các bác nghệ nhân cao tuổi truyền dạy lại được một phần thôi, muốn học thêm nhiều nhưng không có ai truyền dạy nữa. Tôi cũng mong muốn lưu giữ lại những lời nói vần này, lưu giữ và truyền lại những câu chuyện cổ, cách nói vần của ông bà cho con cháu."
Tại tỉnh Đắk Lắk hiện nay vẫn còn nhiều nghệ nhân am hiểu và tích cực lưu giữ lời nói vần của người Ê Đê, trong đó, tại xã Ea Tul, huyện Cư Mgar, nơi được xem là “cái nôi” của văn hóa truyền thống Ê Đê, hiện có hơn 300 nghệ nhân biết diễn xướng lời nói vần và hát dân ca.
Ông A Mang, Phó trưởng phòng Văn hóa Thông tin huyện Cư Mgar, tỉnh Đắk Lắk, cho biết: "Lời nói vần (klei duê) đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Vì thế, chúng tôi tích cực tuyên truyền cho người dân gìn giữ văn hóa truyền thống, truyền lại cho con cháu di sản lời nói vần để lưu giữ lại nét đẹp văn hóa của dân tộc."
Lời nói vần (Klei duê), có mặt trong tất cả các hoạt động trong đời sống của người Ê Đê, mang một giá trị văn hóa độc đáo của người Ê Đê: đó là giá trị về ngôn ngữ, văn học thơ ca. Đối với người Ê Đê, lời nói vần là thể loại văn học truyền miệng đầy chất trữ tình, được đúc kết và truyền dạy từ đời này sang đời khác.