Viết và Đối thoại là công trình gói ghém hơn nửa thế kỷ làm nghề và nghiệp viết, cả báo chí và nét chính trong sự nghiệp văn chương của tác giả Trần Mai Hạnh, do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật vừa ấn hành. Sách dày gần 900 trang, khổ 16x24cm, gồm hơn 100 tác phẩm… Nghề báo đem lại vinh quang, sự thành công trong nghiệp văn giúp mở ra chiều kích mới và tạo dấu ấn riêng biệt - tất cả làm nên một chân dung tác giả Trần Mai Hạnh sắc nét đa góc độ.
“Ký tên vào lịch sử”
Viết và Đối thoại là cuốn sách thứ 4 (trong vòng 5 năm) của ông được ấn hành tại Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật. Ba cuốn trước đó: Biên bản chiến tranh 1-2-3-4-75, Lời tựa một tình yêu và Thời tôi sống đều thể hiện được bút lực dồi dào, khả năng chiếm lĩnh tư liệu đồ sộ của Trần Mai Hạnh. Điều đặc biệt là tính chân xác của sự kiện không làm giảm đi phẩm tính văn chương của các tác phẩm. Quan sát lộ trình sáng tác của Trần Mai Hạnh, hứng thú của độc giả sẽ tăng lên đáng kể, bởi sự xuất hiện của từng tác phẩm ngày càng làm gia tăng thêm niềm tin về một kiểu văn chương được minh định và kiểm chứng - thực chất là niềm tin vào sự thật, vào tính nhân văn mà cách đặt vấn đề của tác giả mang lại. Với hai phần chính: Báo chí, Phát biểu - Tham luận - Đối thoại, và phần Phụ lục Tác phẩm và Dư luận, cuốn sách như một sự tổng kết và đặt dấu mốc quan trọng để người đọc có hình dung chung nhất mà không thiếu đi độ sâu khi muốn tìm hiểu về nhà văn – nhà báo Trần Mai Hạnh, ở cả góc độ tác phẩm và quan niệm nghề nghiệp.
Phần I của cuốn sách tập hợp những bài báo tạo được tiếng vang của Trần Mai Hạnh trong một khoảng thời gian tương đối dài. Những tác phẩm báo chí được tập hợp cho thấy sự lựa chọn đa dạng các thể loại, phong phú các đề tài với lối viết thẳng thắn, sắc sảo của Trần Mai Hạnh; đồng thời cũng thể hiện được thế mạnh riêng khi kết hợp một cách khéo léo và nhuần nhị với những xúc cảm tạo nên văn phong lôi cuốn.
50 tác phẩm báo chí của Trần Mai Hạnh giúp người đọc tiếp cận từ những vấn đề gây chú ý của dư luận như vụ án nông trường Sông Hậu về bà Trần Ngọc Sương - tức Ba Sương, nông dân Đoàn Văn Vươn ở Tiên Lãng - Hải Phòng (Day dứt chuyện Nông trường Sông Hậu, Hãy xử sự vì lợi ích xã hội…) đến những vấn đề đạo đức trong xã hội hiện đại, lối sống hưởng thụ của một bộ phận giới trẻ (Vụ án nữ sinh giết người trên xe Lexus cảnh báo điều gì?), chuyện của giáo dục với những sự kiện như đạp đổ cổng sắt Trường Trung học cơ sở Thực nghiệm (Hà Nội), tiêu cực trong kỳ thi tốt nghiệp trung học ở Bắc Giang… Thậm chí những số phận nghệ sĩ mưu sinh chật vật giữa cái xô bồ của thời kỳ mở cửa, khi nghệ thuật truyền thống oằn mình chống đỡ trước guồng quay của kinh tế thị trường và hội nhập cũng dành được sự quan tâm đích đáng.
Trong Viết và Đối thoại, điểm sáng đặc biệt chính là ở chất văn đến từ những tác phẩm báo chí. Có thể tìm thấy rất nhiều những so sánh đẹp, hình ảnh nên thơ trong Ánh sáng Thác Bà, Máu và nước mắt còn đây, Không muốn nói lời tạm biệt… hoặc thu hút độc giả bởi sự xúc động chân tình (những bài viết về nhà báo Đào Tùng - người truyền cảm hứng sáng tạo và năng lượng sống, làm nghề cho tác giả…).
Tính chính xác của sự kiện kết hợp với xúc cảm, những nhận định chừng mực thể hiện rõ trong nhiều tác phẩm thuộc đề tài lịch sử. 30-4-1975 - Ngày ấy, Hôm nay là những trang hồi ức về bài báo được viết tại thời khắc lịch sử trưa 30-4-1975 với nhan đề “Thành phố Hồ Chí Minh rực rỡ sao vàng”. Ở những tác phẩm này, Trần Mai Hạnh chứng tỏ thế mạnh của ngòi bút, thể hiện sự tâm huyết, khả năng đào sâu tìm tòi trong cách tiếp cận; bởi với ông, “những sự kiện lịch sử chỉ diễn ra một lần, cũng như đời mỗi con người chỉ sống có một lần. Nhưng để hiểu hết chân giá trị của lịch sử, để hiểu đúng một con người lại cần có thời gian, nhiều khi không thể chỉ đánh giá một lần” (tr.54). Dù ông quan niệm “Nghề báo gắn với sự kiện. Nhà báo không ký tên vào lịch sử, họ chỉ để lại tên tuổi của mình trong lịch sử chiến công của người khác” nhưng những tác phẩm báo chí trong Viết và Đối thoại phải chăng đã giúp tác giả ký tên vào lịch sử, chính bằng cái nhìn vừa kịp thời vừa chân xác.
Soi rọi từ “không gian bốn chiều”
Cuốn sách Viết và Đối thoại cần thiết được nhìn nhận không phải ở từng yếu tố riêng lẻ như sự sắc bén của phong cách báo chí, sức ám ảnh của số phận con người… mà nó là tổng hòa của nhiều điểm, từ bố cục đến những chi tiết, bài viết trong từng phần.
Với lối tư duy và một phong cách riêng biệt, tính chất báo chí và văn chương hiện diện trong từng tác phẩm, tạo được sự thống nhất trong một chỉnh thể. Đến nay, Trần Mai Hạnh thử sức ở hầu hết các thể loại: phóng sự, bút ký, truyện ngắn, tiểu thuyết… Ở thể loại nào ông cũng đề cao sự chân xác, tỉ mỉ của tư liệu, cách chiếm lĩnh và xử lý, tiếp cận riêng; bởi thế tạo được những dấu ấn đậm. Khi mà sự khủng hoảng niềm tin ngày trở nên báo động trong cuộc sống hiện đại thì yêu cầu này được đặt ra với nhà văn hết sức thiêng liêng, nếu muốn xác lập một chỗ đứng trong lòng độc giả.
Điểm đặc biệt của cuốn sách là chân dung một tác giả được khám phá đa chiều kích (trong tham luận phát biểu về Biên bản chiến tranh, Trần Mai Hạnh dùng khái niệm không gian bốn chiều, để soi rọi sáng tỏ sự thật…). Viết và Đối thoại bởi thế, là cuốn sách của một tác giả trong nửa thế kỷ, gần như cả cuộc đời được soi rọi từ nhiều góc độ, ở đây cuốn sách cũng đưa lại cái nhìn về một Trần Mai Hạnh từ bốn chiều không gian khám phá: từ tác phẩm của chính ông; từ sự vận động của hiện thực mà ông phản ánh trong tác phẩm trước dòng chảy của thời gian; từ những phát biểu, tham luận và đối thoại; từ nhìn nhận và đánh giá của dư luận đối với tác phẩm … Ở góc độ soi chiếu nào cũng dễ nhận ra những “điểm sáng”. Khi là từ những tác phẩm viết cách nay đã 36 năm mang tính dự báo: năm 1983, Hội An hoang sơ còn hằn sâu vết tích chiến tranh đã được tác giả xác quyết trong bài viết rằng, chẳng bao lâu nữa nơi đây sẽ trở thành một trong những điểm du lịch tuyệt vời nhất, đáng trải nghiệm nhất của du khách khắp năm châu (Đô thị cổ Hội An, tr.33). Khi là từ những tham luận, phát biểu trong các sự kiện bên cạnh thể thức, quy phạm là sự lựa chọn thế đứng, điểm nhìn: Thay mặt các thế hệ sinh viên của Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội phát biểu nhân ngày hội trường (1992), ông nói lên tâm trạng của một học trò khi trở lại trường xưa thăm thầy cô và hội ngộ bè bạn: “Chúng ta là đồng môn, là bạn học một khoa, một trường (…) Chúng ta cùng một gốc văn hóa, cùng một lò đào tạo, cùng chung trách nhiệm với quá khứ, hiện tại và cả tương lai của khoa ta, của trường ta và rộng dài hơn thế” (tr.378)…
Tính đối thoại của cuốn sách được sáng tỏ khá rõ qua 35 bài phát biểu, tham luận, phỏng vấn (đáng chú ý như Lời tạ lỗi muộn mằn với quá khứ, Món quà của số phận, Thời gian như không lùi xa, Từ bài tường thuật đầu tiên đến biên bản tiếng Anh của một cuộc chiến…); cùng với đó là phần Phụ lục Tác phẩm và Dư luận như mở thêm những chiều kích, đem đến cái nhìn rộng hơn, đa diện hơn hoàn chỉnh một chân dung tác giả.
Trần Mai Hạnh là một nhà báo, nhà văn với thế mạnh chiếm lĩnh tư liệu trong sáng tác khi khai thác những sự kiện, nhân vật có thực. Ba tác phẩm: Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75, Lời tựa một tình yêu, Thời tôi sống thu hút được sự quan tâm đánh giá của dư luận bởi sự độc đáo, công phu trong diễn giải chiến tranh của Trần Mai Hạnh khi lựa chọn lối đi mang tính kiểm chứng và minh định. 36 bài viết trong phần Phụ lục cho thấy những nhận định của các nhà phê bình, nghiên cứu đều thống nhất ở việc đánh giá cao những đóng góp mà ba tác phẩm mang lại: Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75 tái hiện diễn biến những tháng ngày cuối cùng của chế độ Việt Nam cộng hòa, đã trở thành một hiện tượng của làng văn. Tác phẩm ra mắt bạn đọc vào tháng 4 năm 2014, được tái bản bốn lần trong các năm 2015, 2016, Giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam năm 2014, Giải thưởng Văn học ASEAN năm 2015. Năm 2017, phiên bản tiếng Anh ra mắt bạn đọc và thế giới; đầu năm 2019 phiên bản tiếng Lào được ấn hành và trở thành sách của Nhà nước ta trao tặng nước bạn Lào. Tiếp đó, Lời tựa một tình yêu và Thời tôi sống ra mắt bạn đọc như sự khẳng định chắc chắn hơn về thế mạnh của văn xuôi Trần Mai Hạnh với hệ thống tư liệu công phu, cái nhìn vừa sắc sảo vừa chân xác của một phóng viên chiến trường…
Nhà văn, nhà báo Trần Mai Hạnh nói về cơ duyên ra sách iên bản chiến tranh 1-2-3-4.75:
Thông điệp từ hành trình viết song song đối thoại
Với gần 900 trang sách công phu, độc giả gặp lại phong cách quen thuộc của tác giả Trần Mai Hạnh trong việc chiếm lĩnh và tái hiện tính chân xác của sự kiện. Dấu ấn đậm nhất chính là việc hiện thực hóa bằng những tư liệu không cần tranh cãi, và những bức ảnh minh họa đã hỗ trợ xuất sắc cho việc tạo ra sự sinh động, xác lập niềm tin nơi độc giả.
Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75 nói riêng, những tác phẩm văn chương và báo chí nói chung của Trần Mai Hạnh đã thể hiện quan điểm về một đề tài khó. Khi tồn tại xu hướng “giải thiêng”, “khỏa lấp”… thì ông nhấn mạnh những yếu tố cốt lõi của những tác phẩm văn chương về đề tài lịch sử: tôn trọng sự thật khách quan của lịch sử, chinh phục niềm tin của người đọc, khắt khe về sự thật… Tác giả bộc bạch, chính lý tưởng và niềm tin cao đẹp đã giúp ông đi qua những thử thách của nghề viết, của số phận.
Nếu như những tác phẩm văn chương của ông tìm đến những số phận con người, đặt vào bối cảnh lịch sử để khám phá và soi chiếu; thì những tác phẩm báo chí của ông thể hiện sự sắc sảo, tài hoa với đa dạng đề tài và cách tiếp cận. Không chỉ tập trung bút lực vào những đề tài như chiến tranh cách mạng, những vấn đề nổi cộm của xã hội hiện đại, Trần Mai Hạnh ở những bài bình luận về bóng đá cũng thể hiện được phẩm tính văn chương và cả những triết lý. Mundial của những sự bất ngờ và suy ngẫm viết nhân giải vô địch bóng đá thế giới Mêhicô năm 1986 là một bài phân tích, tổng thuật mang tính triết lý không chỉ của bộ môn thể thao vua: chớ nên có một cái nhìn quá ngắn trước quá khứ và cũng chớ nên vội vã dựng nên những thần tượng mới. Cách bình luận về chiến thuật mang tính chuyên môn còn đúng đến hiện tại, và không chỉ có ý nghĩa với riêng lĩnh vực thể thao; khi ông cho rằng bóng đá là nghệ thuật cũng là khoa học, nó đòi hỏi phải có tri thức, và rằng đôi chân phải đi liền với bộ óc, nó đòi hỏi lòng đam mê, sự trung thực, tài năng và động cơ trong sáng…
Không toàn vẹn như đời, chính những trải nghiệm thăng trầm của Trần Mai Hạnh đã khiến cho những khám phá và thể hiện cuộc sống, đúc rút quan niệm làm nghề có sức thuyết phục hơn. Thông điệp của Viết và Đối thoại chính là đem đến một cái nhìn đa chiều, dù bề bộn nhưng không bao giờ vơi cạn niềm tin và khát vọng. Có lẽ, cuộc sống của con người chỉ thực sự có ý nghĩa khi nếm trải, khi tin tưởng; cũng như vị thế của một tác giả thực sự được xác lập khi biết tìm một lối đi riêng./.